Галоўным прызначэннем прававой сістэмы любой краіны пазіцыянуецца забеспячэнне законнасці і справядлівасці. Праваахоўныя органы і суды самаідэнтыфікуюцца як служыцелі закону. У канстытуцыях і іншых нарматыўна-прававых актах дзяржаў дэкларуецца роўнасць усіх грамадзян перад законам, аднолькавыя правы і магчымасці для ўсіх.
Чаму ж тады без адваката можна прайграць судовы працэс, а з адвакатам — выйграць? Чаму адвакат можа змякчыць адказнасць за адміністрацыйнае правапарушэнне ці крымінальнае злачынства або нават дапамагчы пазбегнуць яе? Раскашэліўся на абаронцу — адстаяў свае інтарэсы, нават незаконныя (у выпадку, калі адвакат абараняе злачынцу), не маеш неабходнай сумы — церпіш паразу. Што гэта, як не апасродкаваная, вытанчаная, шматхадовая прадажнасць закону?
Не, атрымлівае грошы ад зацікаўленай асобы не ахоўнік закону (міліцыя/паліцыя, суд), але галоўнае тое, што зацікаўленая асоба дзякуючы грашам дасягае сваёй сумніўнай мэты! І ў аднолькавых сітуацыях у залежнасці ад наяўнасці або адсутнасці ў зацікаўленай асобы грошай развязкі сітуацый могуць аказацца цалкам супрацьлеглымі!
Хочаш жыць — умей судзіцца
У 2018 годзе аўтар гэтых радкоў прысутнічаў пры разглядзе скаргі простага чалавека, шафёра, на банк, акі адмовіўся ажыццявіць для яго адну працэдуру, прычым у дадзенай сітуацыі прынцыпова важна, што гэтая працэдура не патрабавала ад банка ніякіх выдаткаў і нікому ад яе не было б ніякай шкоды (падрабязнасці тут і далей апушчаны, каб прадухіліць ідэнтыфікацыю асобы, пра якую ідзе гаворка). Прысутнічалі пры разглядзе скаргі і сам яе падаўца, і прадстаўнік банка.
Раней грамадзянін, змагаючыся за свае інтарэсы, двойчы судзіўся з банкам, але прайграў абодва працэсы — на раённым і абласным узроўнях. Важная дэталь: на судах ён не карыстаўся паслугамі адваката, а інтарэсы банка абараняў штатны юрыст гэтай установы. Пасля пройгрышу ў абласным судзе грамадзянін, не губляючы ўпэўненасці ў сваёй рацыі, пайшоў на прыём у абласную пракуратуру, і там яму паведамілі вось што: закон сапраўды на яго баку, яго інтарэсы ў спрэчцы з банкам павінны быць задаволены ў поўным аб'ёме, толькі пракуратура ў гэтай сітуацыі не мае прававых механізмаў, каб задаволіць яго інтарэсы, а суды ён прайграў таму, што сітуацыя складаная і дзейнічаць правільна, з улікам усіх яе юрыдычных тонкасцей, сам ён, неюрыст, не змог і не зможа, таму калі хоча дабіцца свайго, то цяпер няхай смела (не баючыся змарнаваць грошы) наймае адваката і мае 100-працэнтную ўпэўненасць, што, даверыўшы справу прафесіяналу, лёгка яе выйграе.
Прысутны на разборы прадстаўнік банка прымірэнчым тонам тлумачыў, што банку было без розніцы, на чыю карысць прыме рашэнне суд, бо банк у дадзеным выпадку нічога не губляе ні так, ні гэтак, але проста акалічнасці сышліся менавіта такім чынам: у выніку ўступлення ў сілу новага рэспубліканскага нарматыўна-прававога акта грамадзянін страціў пэўныя правы, атрыманыя ім яшчэ ў 2005 годзе і праз недагляд своечасова належным чынам не аформленыя, а на момант яго звароту ў банк тэрмін, адведзены на афармленне гэтых правоў, скончыўся, і банк вымушаны быў заняць менавіта такую пазіцыю — не ажыццяўляць працэдуру, якую, тым не менш, як цяпер высветлілася, ажыццявіць было можна, калі б грамадзянін праз суд пацвердзіў атрыманыя ім 13 гадоў таму правы (што ён і спрабаваў зрабіць, ды без адваката — беспаспяхова).
На закон для людзей, а людзі для закону
Прававая сістэма любой дзяржавы (хто не згодзен, няхай прывядзе прыклады выключэнняў) — гэта асобны штучна створаны неверагодны свет, у якім яго думкаблудныя стваральнікі жывуць паводле сваіх правілаў, нярэдка далёкіх ад сапраўднай справядлівасці і здаровага сэнсу, і прымушаюць жыць паводле гэтых правілаў усё грамадства ў межах і па-за межамі свайго недарэчнага свету, г.зн. навязваюць іх усім разумным, псіхічна і маральна здаровым людзям.
Гэтыя правілы, як у вышэйпрыведзеным прыкладзе з банкам, грунтуюцца на прынцыпе «Не закон для людзей, а людзі для закону» (толькі самі думкаблуды ў гэтым не прызнаюцца).
Гэтыя правілы вучаць знаходзіць крайняга, а не сапраўды вінаватага: дазволіў знаёмаму скарыстацца сваёй машынаю, а ён учыніў на ёй ДТЗ і кагосьці скалечыў — плаціць скалечанаму пажыццёвую рэнту будзеш ты.
Гэтыя правілы слепа нацягваюць сітуацыю на шаблон, накладваюць яе на літару закону, пакідаючы за рамкамі пачуцці, агульнапрынятыя ўяўленні пра мараль і чалавечую годнасць: цябе б'юць — не думай даваць адпор, можаш толькі ўхіляцца ад удараў, і цярпі, спадзявайся, што застанешся жывым і зможаш паскардзіцца; калі ж хопіш лішку з самаабаронай, дапоўніўшы яе двума-трыма маніпуляцыямі выхаваўчага прызначэння, то можаш сам застацца вінаватым.
Гэтыя правілы схаластычныя, крывадушныя, ілжывыя і бесчалавечныя. І яны былі такімі ад самага пачатку, у зародышы, у перыяд іх фармавання ў глыбокай старажытнасці. «Dura lex, sed lex» («Суровы закон, але ён закон»), — казалі старажытныя рымляне, тым самым ускосна даючы зразумець, што нешта тут нячыста, што створаныя імі законы супярэчаць прыродзе чалавека, але адступаць ужо няма куды: законы прыдуманы, уведзены ва ўжытак і, нягледзячы на іх сумніўнасць і неадназначнасць, мусяць выконвацца — монстр нарадзіўся, вырас, увабраўся ў шалёную сілу, усіх перамог і падпарадкаваў, зрабіў сваімі рабамі, бяспраўнымі рабамі права.
Монстрагадоўля
Першыя, дагістарычныя законы, напэўна, былі простыя і справядлівыя, як старазапаветнае «Вока за вока, зуб за зуб», — і зразумела, і пярэчанняў у разумнага і сумленнага чалавека не ўзнікне. Але з цягам часу яны разрасталіся, ускладняліся, нагрувашчваліся, разумець іх атрымлівалася ўсё цяжэй, трэба было прыводзіць іх да адпаведнасці адзін аднаму, здымаць супярэчнасці паміж імі. Знайшліся людзі, якія з задавальненнем корпаліся ў гэтай галаваломнай сістэме ведаў, нібыта даводзячы яе да ладу. «Нібыта» — таму, што на самай справе яна ў выніку заставалася не менш хаатычнай і блытанай, толькі рабілася зразумелаю для таго, хто ў ёй калупаецца і фармуе яе. І болей за тое, нарматыўна-прававыя акты, скарэктаваныя дзеля зняцця супярэчнасцей паміж імі, пачыналі супярэчыць рэальнаму жыццю, здароваму сэнсу, маральным нормам, агульнапрызнаным і бясспрэчным уяўленням аб справядлівасці. Стварэнне ўсёабдымнай і зладжанай, выразна структураванай, раскладзенай па палічках прававой сістэмы стала самамэтаю, дзеля дасягнення якой стваральнікі сістэмы не зважалі на інтарэсы людзей, падмянялі каштоўнасці, ігнаравалі законы логікі, — карацей, у запале азарту заканадаўцы-думкаблуды прыносілі ў ахвяру свайму жудаснаму спараджэнню справядлівасць і здаровы сэнс.
Монстр рос. Па меры росту ў яго станавілася ўсё больш абслуговага персаналу — юрыстаў. Склалася юрыспрудэнцыя ва ўсіх сэнсах гэтага тэрміна. Служкі права мелі асалоду ад усведамлення сваёй прыналежнасці да гэтай магутнай сістэмы ўсеагульнага прыгнёту, цешыліся сваёй далучанасцю да касты абраных, смакавалі сваю ў пэўных рамках магутнасць. Напэўна, неяк аналагічна адчувае сябе ў моманты пэцкання паперы прыдумляка якога-небудзь брыдкага жудзіка: разумее, што лепіць нешта агіднае і шкоднае, але прага пацешыць амбіцыі перамагае, і ён з задавальненнем уяўляе, як у гэты смуродны выкід яго хворай фантазіі будуць таропіцца мільёны — і дрыжаць, і начамі пасля не спаць, і цемры баяцца. Можна параўнаць псіхалогію стваральнікаў права і з псхіалогіяй падлеткаў, паяднаных сваім слэнгам, стылем вопраткі і ўсялякімі завядзёнкамі, норавамі: мы не такія, як усе, мы прагрэсіўныя, мы найкруцейшыя, іншым нас не зразумець, яны адсталыя, не дараслі да нашага ўзроўню, няхай малеча нам зайздросціць і імкнецца быць падобнаю да нас, а бацькі з настаўнікамі няхай пад нас падладжваюцца і ідуць на кампрамісы.
Толькі ў адрозненне ад падлеткаў, чые мова, мода і норавы так і застануцца субкультураю, старажытным думкаблудам і іх паслядоўнікам удалося ўзвесці сваю «субкультуру» ў ранг абавязковага для ўсіх ладу жыцця, за адхіленне ад якога пагражае пакаранне.
Адвакаты не вінаватыя. Яны — толькі індыкатары
Як зрэдку праз цікаўнасць узнікае жаданне паглядзець жудзік, як даводзіцца міжволі далучыцца да асяроддзя ўпэўненых у сваёй выключнасці ды абранасці смаркачоў (напрыклад, сустрэўшыся з іх статкам у сваім пад'ездзе), так выпадае часам і зрабіцца зацікаўленым, актыўным суб'ектам прававых адносін — удзельнікам адміністрацыйнага ці судовага працэсу, заяўнікам, аўтарам прапановы па карэкціроўцы заканадаўства. І гэтая роля ў нейкі момант можа нават спадабацца.
Калупацца ў заканадаўчых актах, складаючы скаргу ці водгук на прад'яўлены табе судовы іск (і тое, і другое аўтару гэтых радкоў даводзілася рабіць не аднойчы), — занятак захапляльны. У нейкі момант пачынаеш адчуваць сябе ці то фокуснікам, ці то чарадзеем, ці то вырашальнікам лёсаў: сядзіш з кубкам гарбаты, барабаніш клавішамі, дэманструеш сваю глыбакадумнасць і прадчуваеш, як з улікам гэтых тваіх практыкаванняў упаўнаважаным органам будзе прынята абавязковае да выканання рашэнне. Вырастаеш ва ўласных вачах, бачыш сябе значным, магутным (хаця яшчэ невядома, чым для цябе справа скончыцца). А як, напэўна, кайфуюць у такія хвіліны адвакаты! Для іх жа вынікам цяганіны стане ганарар!
Адвакаты на сваіх асабістых інтэрнэт-старонках і на форумах падказваюць, інструктуюць, што ў працэсе складання скаргі неабходна паведамляць, якія нарматыўна-прававыя акты, якія артыкулы якіх кодэксаў парушыла службовая асоба — аб'ект гэтай скаргі. Складаючы заяву, таксама абгрунтуй артыкуламі кодэксаў ды законаў, чаму выкладзеную табою ў заяве просьбу павінны выканаць. Не ведаеш, на што спасылацца, — шукай, чытай, заглыбляйся. А лепш заплаці таму, хто ведае, — і ён забяспечыць выкананне тваіх, увага, правоў і законных інтарэсаў! Твае правы і законныя інтарэсы — гэта тое, што ў адпаведнасці з законам павінна выконвацца, але чамусьці каб яны гарантавана былі выкананы, ты павінен заплаціць.
Не, вядома ж, можаш і не плаціць, а дзейнічаць самастойна. Але памылішся, не на той артыкул спашлешся ці праз няведанне прапусціш тэрмін падачы скаргі — і наракай тады сам на сябе. А тое, што ты не валодаеш гэтымі тонкасцямі, не ты мудрагеліў выкладзеныя тарабарскай моваю бясконцыя законы, не ты нараджаў і гадаваў гэтага монстра, нікога не хвалюе.
Нікога не хвалюе, а кагосьці і радуе: для адвакатаў кожны такі непасвечаны — патэнцыяльны кліент, дойная карова.
Магчыма, у кагосьці ўзнікне ўражанне, што аўтар гэтых радкоў за штосьці злуецца на адвакатаў, лічыць іх сквапнымі, аматарамі пажывіцца на чужым горы. Зусім не. Проста яны некалькі разоў згаданыя ў гэтым тэксце, бо наяўнасць такой катэгорыі юрыстаў, існаванне гэтага інстытуту з'яўляецца сведчаннем жудаснай несправядлівасці прававой сістэмы краіны, у якой такі інстытут існуе (а ў якіх, скажыце, дзяржавах яго няма?). Зірнём праўдзе ў вочы: прававую сістэму можна было б назваць зразумелай (празрыстай) і справядліваю толькі ў тым выпадку, калі б грамадзяне не мелі патрэбы ў платнай абароне сваіх правоў і законных інтарэсаў. Запярэчыць на гэты конт можна толькі крывадушна і сафістычна.